Gedwongen opname bij verslaving & psychische stoornissen

Een gedwongen opname is een laatste redmiddel voor de omgeving wanneer iemand een gevaar vormt voor zichzelf of anderen door een psychische ziekte. Voor deze ingrijpende maatregel moet aan verschillende voorwaarden worden voldaan volgens de Wet verplichte GGZ. Een gedwongen opname is in theorie ook mogelijk voor verslavingsproblemen. In de praktijk is het vaak lastig voor familieleden en naasten om de rechter hiervan te overtuigen. Meestal moet hiervoor sprake zijn van een andere psychiatrische ziekte naast de verslaving. Op deze pagina vind je uitgebreide informatie over de vormen van gedwongen opname, wat de procedures zijn en hoe verplichte zorg eruit kan zien.

Wat is een gedwongen opname?

Een gedwongen opname is een maatregel waarbij iemand tegen zijn of haar wil wordt opgenomen in een GGZ-instelling of medisch-psychiatrische unit van een ziekenhuis. Deze persoon vormt dan een gevaar voor zichzelf of anderen als gevolg van een psychische stoornis en moet hiertegen beschermd worden. In Nederland valt de maatregel sinds 2020 onder de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg (WVGGZ). De WVGGZ regelt verplichte zorg en geeft de overheid de mogelijkheid om patiënten in hun bewegingsvrijheid te beperken.

Vormen gedwongen opname

Er zijn twee vormen van een gedwongen opname: een crisismaatregel en een zorgmachtiging. Een crisismaatregel is een spoedprocedure. De burgemeester laat iemand die een acuut gevaar vormt dan voor korte tijd (maximaal 3 dagen) opnemen in een psychiatrische instelling of verplichten tot andere zorg. De crisismaatregel is de juridische opvolger van een inbewaringstelling. Deze regelde alleen een verplichte opname. Door de nieuwe Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg kan met een crisismaatregel ook andere zorg verplicht worden.

De tweede vorm van een gedwongen opname is een zorgmachtiging. Net zoals bij een crisismaatregel kan iemand dan gedwongen opgenomen worden of verplicht worden om bepaalde zorg te volgen. Bij een zorgmachtiging is geen sprake van een acute crisis. Daarom wordt deze geregeld via de rechter. De gemeente kan deze aanvragen bij de rechter. Ook kunnen familie, vrienden of zorgverleners een zorgelijke situatie aanmelden bij de officier van justitie. Deze laat dan onderzoek doen om te bepalen of onvrijwillige zorg nodig is. Een zorgmachtiging is vaak voor minstens 6 maanden geldig en heeft een langetermijndoel, in tegenstelling tot een crisismaatregel.

Wanneer komt iemand in aanmerking?

Iemand komt in aanmerking voor een gedwongen opname op basis van meerdere factoren. Welke deze zijn hangt af van de vorm van een gedwongen opname (een crisismaatregel of een zorgmachtiging). In alle gevallen moet er sprake zijn een (dreigend) ernstig nadeel. Deze moet worden veroorzaakt door een psychiatrische ziekte of psychische klachten, zodat het ernstig nadeel medisch behandeld kan worden.

Welke wettelijke eisen zijn er?

De wettelijke eisen voor een gedwongen opname zijn afhankelijk van de vorm van een dergelijke opname. Er moet altijd sprake zijn van een situatie van (dreigend) ernstig nadeel. Dit betekent dat de persoon zichzelf of anderen (binnenkort) in levensgevaar brengt, ernstig letsel of schade (materieel, financieel) toebrengt, ernstig verwaarloost of zich niet goed kan redden in de maatschappij. Ook kan ernstig nadeel betekenen dat de veiligheid van de patiënt bedreigd wordt doordat het gedrag agressie van anderen oproept.

Daarnaast is belangrijk dat er geen goede alternatieven (meer) zijn. Denk aan een intensieve ambulante begeleiding, een tijdelijke opname in een crisisopvang of een vrijwillige opname in een kliniek. Deze alternatieven kunnen al gevolgd zijn zonder succes, of geen optie zijn vanwege het acute gevaar. Bovendien moet vrijwillige zorg niet mogelijk zijn doordat de persoon een vrijwillige opname weigert. Bijvoorbeeld omdat deze niet inziet of erkent dat er sprake is van een psychiatrische ziekte.

De wettelijke eisen bij een zorgmachtiging zijn:

• Er is sprake van (dreigend) ernstig nadeel, veroorzaakt door een psychische stoornis
• Er zijn geen mogelijkheden meer voor vrijwillige zorg
• De verplichte zorg is proportioneel
• De verplichte zorg is effectief

De wettelijke eisen bij een crisismaatregel zijn:

• Er is sprake van onmiddellijk (dreigend) ernstig nadeel, veroorzaakt door een psychische stoornis
• Een crisismaatregel is nodig om het nadeel weg te nemen
• De persoon weigert de noodzakelijke zorg
• Er is geen tijd om een zorgmachtiging te regelen door het acute (dreigende) gevaar

Hoe zit het bij verslaving?

Bij verslaving is een gedwongen opname op basis van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg vaak moeilijk te regelen. Dit komt doordat verslaving door de rechtbank, onterecht, anders wordt beoordeeld dan andere psychatrische stoornissen, volgens een groep Nederlandse psychiaters en verslavingsartsen in een bijdrage in Tijdschrift Psychiatrie.

Een rechter bepaalt vaak dat er meer dan alleen verslavingsproblematiek nodig is voor een gedwongen opname. Dit betekent dat er sprake moet zijn van een dubbele diagnose: zowel een verslaving als een andere psychische stoornis. Het is vooral lastig om een zorgmachtiging aan te vragen bij verslavingsproblemen. Een crisismaatregel wordt vaker goedgekeurd omdat er dan sprake is van acuut gevaar, bijvoorbeeld tijdens een overdosis of het vertonen van suïcidaal gedrag.

Iemand kan voor een alcoholverslaving gedwongen opgenomen worden als de persoon bijvoorbeeld stopt met drinken en last krijgt van levensbedreigende ontwenningsverschijnselen zoals een delirium tremens. Bij een drugsverslaving kan een gedwongen opname noodzakelijk zijn na een overdosis of als iemand een psychotische episode heeft door het drugsgebruik, waardoor de persoon voor anderen een gevaar vormt.

Hoe verloopt de procedure?

De procedure van een gedwongen opname verloopt via meerdere stappen. Dit moet garanderen dat iemand niet willekeurig van zijn vrijheid wordt beroofd. Verschillende instanties zijn bij deze procedure betrokken, waaronder een onafhankelijke psychiater. Bij een crisismaatregel kan iemand wel tijdelijke verplichte zorg krijgen vóór dit is goedgekeurd. Maximaal 18 uur aan deze verplichte zorg is toegestaan, met een maximum van 12 uur nadat de persoon is onderzocht door een psychiater.

Hoe start een gedwongen opname?

Een gedwongen opname start altijd met een zorgelijke situatie, waarbij sprake is van een (dreigend) ernstig nadeel. De procedure bij een crisismaatregel en een zorgmachtiging is niet hetzelfde. Ze verschillen in tijdsduur, de betrokken instanties en de beschikbare opties voor naasten.

Stappen voor gedwongen opname door crisismaatregel

In een crisissituatie met onmiddellijk gevaar kunnen familie, omstanders of zorgverleners de crisisdienst of politie bellen. De burgemeester vraagt vervolgens een psychiater om een medische verklaring op te stellen om te beoordelen of een gedwongen opname noodzakelijk is. De burgemeester (of een vertegenwoordiger) moet de persoon hierna ook zelf horen. Deze kan wensen aangeven voor het type verplichte zorg. Hierna bepaalt de burgemeester of een crisismaatregel wordt afgegeven en welke zorg deze omvat. De maatregel moet binnen 24 uur na afgifte worden uitgevoerd.

Stappen voor gedwongen opname door zorgmachtiging

De procedure voor een zorgmachtiging verloopt langzamer. Eerst wordt een melding van een zorgelijke situatie gedaan bij de gemeente of het meldpunt zorgwekkend gedrag. Iedereen kan zo’n melding doen, ook anoniem. De gemeente waar de persoon verblijft, start na een melding een verkennend onderzoek. Binnen 2 weken moet deze beslissen om een verzoek tot zorgmachtiging in te dienen bij de officier van justitie. Soms beslist de gemeente om zo’n verzoek niet in te dienen. Een ouder, vertegenwoordiger of geregistreerd partner/echtgenoot kan hier wel in beroep tegen gaan.

De officier van justitie wijst een geneesheer-directeur aan op het moment dat deze een verzoek tot zorgmachtiging ontvangt. Dit is een psychiater die adviseert over de verplichte zorg en medische stappen coördineert, zoals het laten opstellen van een medische verklaring door een onafhankelijke psychiater. De officier van justitie beslist op basis van het dossier van de geneesheer-directeur om een verzoek tot zorgmachtiging in te dienen bij de rechter. Hierin staat ook omschreven welke verplichte zorg nodig is. De rechter bepaalt vervolgens of een zorgmachtiging wordt gegeven. De patiënt kan hier niet in beroep tegen gaan.

Wat gebeurt er tijdens de opname?

Tijdens de opname wordt het zorgplan uitgevoerd waar de crisismaatregel of de zorgmachtiging toestemming voor geeft. In de eerste fase ondergaat de patiënt medische controles en worden medische behandelingen uitgevoerd zoals therapie en medicatie. Zeker in het begin is dat vaak in een GGZ-kliniek of een speciale afdeling psychiatrie van een ziekenhuis. Maar met de nieuwe wet kan verplichte zorg ook een ambulante behandeling zijn. Dit betekent dat de patiënt thuis behandeld wordt.

Bij een verplichte behandeling vinden regelmatig evaluaties plaats. Deze worden opgenomen in het patiëntendossier. De geneesheer-directeur geeft op basis hiervan advies aan de officier van justitie wanneer een zorgmachtiging niet langer nodig is, moet worden aangepast of juist moet worden verlengd. Op elk moment van de behandeling kan de patiënt, of een vertegenwoordiger of advocaat van de patiënt, ook een verzoek indienen om de zorgmachtiging te stoppen. Dit verzoek wordt eerst aan de geneesheer-directeur gedaan. Als die dit weigert, kan een verzoek hiervoor direct worden ingediend bij de officier van justitie.

Hoelang duurt een opname?

Een opname duurt in elk geval 3 dagen en kan jarenlang worden verlengd. Een crisismaatregel is voor 3 dagen geldig. Een officier van justitie kan echter beslissen dat deze langer nodig is. De rechter gaat over zo’n verzoek. Een ‘voortgezette crisismaatregel’ duurt maximaal 3 weken lang. Na deze 3 weken is een zorgmachtiging nodig om verplichte geestelijke gezondheidszorg op te leggen aan een patiënt. Een zorgmachtiging duurt eerst zes maanden, maar kan hierna nog jarenlang worden blijven verlengd.

Welke rechten en plichten zijn er?

Er zijn verschillende rechten en plichten bij een gedwongen opname. Met de nieuwe Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg staan patiënten meer dan voorheen centraal bij het bepalen en uitvoeren van de verplichte zorg. Ze hebben recht op inspraak en op een advocaat die hun belangen vertegenwoordigt. Tegelijkertijd wordt medewerking bij de verplichte zorg verwacht. Dit is nodig voor behandelresultaten en kan een voorwaarde zijn om uiteindelijk ‘vrij’ te komen.

Wat zijn de rechten van de patiënt?

De rechten van de patiënt zijn:

• Het recht op advies en ondersteuning van een patiëntvertrouwenspersoon en een advocaat
• Het recht op informatie over hoe de behandeling eruit ziet
• Het recht op indienen van klachten door de patiënt, een vertegenwoordiger of naaste over beslissingen rond de verplichte zorg, die worden beoordeeld door een onafhankelijke klachtencommissie
• Het recht op bezoek, waarbij familie, vrienden en anderen op bezoek mogen komen zolang dit de behandeling niet belemmert volgens de behandelaar

Wat mag familie wel en niet?

Familie en naasten moeten zoveel mogelijk worden betrokken bij een behandeling, volgens de Wet verplichte ggz. Ze kunnen helpen bij het opstellen van een eigen plan van aanpak dat de patiënt mag indienen. Ook mogen ze als vertegenwoordiger optreden van de patiënt, wanneer deze hiervoor toestemming geeft. Ze mogen tijdens de verplichte zorg op bezoek volgens de richtlijnen van de behandelaar en zorginstelling.

De patiënt mag wel bepalen met wie informatie over het zorgplan en de behandeling wordt gedeeld. Dit betekent dat de patiënt familieleden en naasten informatie kan ontzeggen. Wel kan een behandelaar zonder toestemming van de patiënt luisteren naar feedback en ervaringen van familie en naasten.

Hoe ziet de behandeling eruit?

De behandeling bij een gedwongen opname is heel divers en afhankelijk van de psychische stoornis zelf, de klachten van de patiënt en de omstandigheden. Het doel van een behandeling is wel vaak hetzelfde: de patiënt stabiliseren, symptomen verminderen en helpen om een terugval te voorkomen.

Wat gebeurt er in het programma?

In het programma bij een gedwongen opname wordt de persoon eerst (verder) gediagnosticeerd. Op basis hiervan worden de details van het behandeltraject ingevuld. Bij een verslaving volgt iemand vaak eerst een detox. Dit houdt in dat je onder begeleiding lichamelijk ontwent van de verslavende stof. Na de detox volgt de patiënt dan therapie om de oorzaken van de verslaving te behandelen.

Veel mensen krijgen een vorm van psychotherapie. Dit betekent dat je gesprekken voert met een therapeut. Bij verslaving is vooral cognitieve gedragstherapie zeer effectief. Ook kan medicatie worden voorgeschreven om te helpen bij symptomen. Denk aan antipsychotica, antidepressiva en kalmerende middelen zoals benzodiazepinen.

Het programma op een afdeling psychiatrie of in een kliniek bestaat naast therapiesessies uit activiteiten, zoals sport en knutselen. Vaak eten de patiënten gezamenlijk in een eetzaal. Daarnaast is er vrije tijd voor ontspanning en bezoek van familie en vrienden.

Wat gebeurt er na de opname?

Na de opname vindt een nazorgtraject plaats. Dit ondersteunt de terugkeer in de samenleving en helpt een terugval te voorkomen. Een patiënt wordt ook geholpen bij het ontslag door het regelen van praktische zaken, huisvesting en de mogelijkheden voor werk. Daarnaast wordt een crisisplan opgesteld in overleg met de behandelaar. Dit helpt bij terugvalpreventie en zorgt dat er op tijd wordt ingegrepen bij bepaalde signalen.

Welke alternatieven zijn er?

Alternatieven van een gedwongen opname zijn vooral een vrijwillige opname en bemoeizorg. Bij een vrijwillige opname kiest de persoon zelf om hulp te zoeken in een kliniek of GGZ-instelling. Zo’n behandeling is vaak effectiever dan een gedwongen opname, waarbij de persoon niet de motivatie heeft om beter te worden. Bij bemoeizorg proberen zorgverleners hulp en ondersteuning aan te bieden, maar hoeft de persoon deze niet te accepteren. De situatie is dan vaak niet ernstig genoeg om verplichte zorg mogelijk te maken.

Een gedwongen opname is meestal klinisch, maar verplichte zorg kan ook via een ambulante behandeling worden gegeven. Hoe deze eruit ziet verschilt. Zo kun je afspraken op locatie hebben met een therapeut, kunnen hulpverleners je thuis op zoeken of volg je een dagbehandeling.

Wat moet je praktisch regelen?

Er zijn verschillende dingen die je praktisch moet regelen bij een gedwongen opname, zoals de zorg voor huisdieren, onderhoud in en om het huis, en de werk of studiesituatie. Bij een gedwongen opname door een zorgmachtiging is er meer tijd om dit te regelen. Ook is er dan al meer bekend over hoelang de verplichte behandeling kan duren.

Hoe zit het met kosten?

De kosten van een gedwongen opname zijn meestal volledig voor rekening van de zorgverzekeraar. Wel kost de opname vaak de eigen bijdrage van je verzekering. Hoeveel dit is hangt af van je verzekeraar en het verzekeringspakket dat je hebt. Ook kun je andere kosten maken tijdens een gedwongen opname. Zo moeten vaste lasten als huur of een hypotheek nog steeds betaald worden. Ook wordt een bijstandsuitkering tijdens een gedwongen opname stopgezet volgens de Participatiewet. Schulden kunnen hierdoor oplopen tijdens de behandeling.

Waar vind je hulp?

Je vindt hulp bij verschillende instanties, zoals de crisisdienst van de GGZ in jouw regio, je huisarts en sociale diensten van je gemeente. Bij hen kun je aankloppen bij een acute crisis of dreigend gevaar. Ook zijn er patiëntenverenigingen waar je advies en informatie kunt krijgen. Voor juridisch advies is het Juridisch Loket een optie voor mensen met beperkt budget die zich geen eigen advocaat kunnen veroorloven.

Lees verder: Hulp bij verslaving en beschikbare steun voor familie.

Hoe voorkom je gedwongen opname?

Je voorkomt gedwongen opname als familie en naasten door alert te zijn op signalen dat iemands psychische gesteldheid verslechtert. Bij verslaving gaat het om deze signalen. Je kunt dan mogelijk nog op tijd ingrijpen en iemand overtuigen om hulp te zoeken. Dit kan bijvoorbeeld via een interventie. Dit is een geplande confrontatie waarbij een groep familieleden en naasten het gesprek aangaan en een behandeling voorstellen.

Heb je zelf psychische klachten en wil je voorkomen dat je gedwongen opgenomen wordt? Met een crisiskaart kun je vastleggen wie moet helpen in een crisis, kun je al afspraken maken met behandelaars en een crisisdienst, en vastleggen welke zorg nodig is. Hierdoor is vrijwillige opname vaak nog een optie of beperk je hoeveel verplichte zorg nodig is.

Soms weet je van te voren dat verplichte zorg noodzakelijk is en wil je deze ook krijgen. De psychiatrische aandoening zorgt echter dat je tijdens het moment juist zorg weigert. Met een zelfbindingsverklaring leg je vast welke verplichte zorg je wilt krijgen, zoals medicatie tijdens een psychose.

Veelgestelde vragen