Codependency: Uitleg, zelftest en behandelopties

Bij codependency lukt het mensen niet om gezonde relaties te onderhouden met anderen en is er sprake van een sterke afhankelijkheid. Eigen gevoelens en behoeftes worden dan op de tweede plaats gezet om de ander te ondersteunen, te pleasen of te controleren. Codependentie leidt niet alleen tot problematische relaties, maar heeft ook een grote impact op je eigen geestelijke gezondheid. Op de lange termijn zorgt het codependente gedrag voor mentale problemen als angst, depressie en burn-out. Ook speelt codependentie een grote rol bij het in stand houden van verslavingen van familieleden en partners. Op deze pagina vind je uitleg over codependency, hoe je het kunt herkennen en bespreken we beschikbare behandelopties.

Wat is codependency?

Codependency is een psychologische aandoening en vorm van gedrag waarbij iemand zichzelf in extreme mate afhankelijk maakt van een ander. Deze afhankelijkheid gaat vaak ten koste van je eigen gevoelens en behoeftes en leidt zo tot ongezonde relaties, een negatief zelfbeeld en andere mentale klachten. Enkele belangrijke kenmerken van codependency zijn een angst om te worden verlaten door de ander, een behoefte aan controle, moeite om grenzen te stellen en zelfverwaarlozing.

Codependentie patronen komen volgens een studie uit 2012 in The American Journal of Family Therapy veel voor in relaties waarbij één iemand worstelt met verslaving of andere uitdagingen, en de ander een verzorgende of ‘reddende’ rol speelt. Bij een gezonde afhankelijkheid in relaties behouden mensen hun eigen identiteit en autonomie. Hoewel je elkaar natuurlijk steunt, samenwerkt en voor elkaar zorgt, wordt verantwoordelijkheid gedeeld en blijft er ruimte voor persoonlijke groei. Bij een ongezonde afhankelijkheid voelt de een zich verantwoordelijk voor de ander en is er sprake van structurele ongelijkheid. Hierdoor verliest de codependent persoon de eigen identiteit en wordt het geluk van de ander als meest belangrijk gezien.

Hoe herken je codependent gedrag?

Je herkent codependent gedrag aan verschillende signalen die aangeven dat er sprake is van een (subtiel) verlies van je eigen identiteit ten opzichte van de ander. Denk bijvoorbeeld aan moeite hebben om nee te zeggen, voortdurend op zoek zijn naar goedkeuring van anderen, niet in staat zijn om zelfzorg serieus te nemen en het vermijden van chaos door controle over andermans gevoelens en acties. Welke signalen voorkomen verschilt sterk per persoon, volgens een invloedrijk essay in Journal of Clinical Psychology. Het is echter belangrijk om de signalen op tijd te herkennen, zodat ingrijpen nog relatief makkelijk is en je kunt bouwen aan gezonde relaties.

Doe hieronder de Zelftest: Ben ik codependent?

  1. Maak ik me vaak zorgen over wat anderen van mij denken?
  2. Voel ik me verantwoordelijk voor de gevoelens van anderen?
  3. Heb ik moeite om mijn eigen behoeften duidelijk te maken of belangrijk te vinden?
  4. Doe ik vaak dingen voor anderen waar ik eigenlijk geen tijd of energie voor heb?
  5. Ben ik bang dat mensen me zullen verlaten als ik niet aan hun verwachtingen voldoe?
  6. Zoek ik vaak naar bevestiging van anderen om me goed over mezelf te voelen?
  7. Blijf ik in relaties waar ik me slecht over mezelf voel, omdat ik bang ben alleen te zijn?
  8. Heb ik moeite om “nee” te zeggen, zelfs als ik dat zou willen?
  9. Probeer ik regelmatig de emoties of het gedrag van anderen te controleren?
  10. Voel ik me leeg of verloren zonder iemand om voor te zorgen?

Beantwoord je bij bovenstaande vragen 6 of meer keer ‘ja’? Je vertoont dan duidelijk codependent gedrag. Zo voel je te veel verantwoordelijkheid voor anderen en heb je moeite om je eigen identiteit of behoeften te leren. Bij 3-5 keer ‘ja’ zijn er wat tekenen van codependency, waarbij het kan helpen om kritisch te kijken naar de balans tussen je eigen behoeften en die van anderen. Antwoord je 2 keer of minder ‘ja’? Je vertoont dan nauwelijks codependent gedrag, maar het is wel belangrijk om bewust te blijven van gezonde grenzen.

Oorsprong van codependency

De oorsprong van codependency ligt vaak in vroege levenservaringen, volgens de psycholoog Rebecca Warner, met name in de jeugd en opvoeding. Veel mensen met codependentie hebben bepaalde dynamieken meegemaakt tijdens de kindertijd die hun zelfbeeld en relaties met anderen beïnvloeden. Daarnaast kunnen codependentie patronen ontstaan of zich verder ontwikkelen door maatschappelijke en culturele factoren, zoals traditionele genderrollen en religieuze overtuigingen.

Voorbeelden waaruit codependentie kan ontstaan zijn:

  • Opgroeien in disfunctionele gezinnen met bijvoorbeeld verslavingsproblematiek of verwaarlozing, waarbij kinderen leren om hun eigen behoeftes ondergeschikt te maken om de chaos van hun omgeving te kunnen ‘managen’
  • Een verstoorde ouder-kind relatie, wanneer het kind de rol van verzorger op zich neemt en je gewend raakt aan het wegdrukken van eigen gevoelens en emoties
  • Een gebrek aan duidelijke grenzen tijdens je opvoeding tussen jezelf en andere familieleden, waardoor gezonde eigenwaarde en autonomie minder vanzelfsprekend zijn
  • Trauma, zoals situaties van oorlog of armoede, waarin overleven afhankelijk wordt van de zorg voor anderen

Codependency in relaties

Bij codependency in relaties neemt één partner teveel verantwoordelijkheid op zich voor het welzijn van de ander. Hierdoor worden de eigen gevoelens en behoeftes verwaarloosd. De kenmerken van dit soort slechte relaties zijn onder meer emotionele afhankelijkheid (zonder goedkeuring van de ander voel je je slecht), een onevenwichtige machtsdynamiek (de codependente persoon probeert de andere te stabiliseren of controleren), intense emotionele belasting (door een gebrek aan grenzen raak je al snel emotioneel en fysiek uitgeput) en verlatingsangst (pleasen omdat je de ander niet wilt verliezen).

Codependente relaties zijn onevenwichtig en zorgen dat de codependente persoon zijn of haar eigen identiteit opoffert voor de ander, volgens de schrijfster June Hunt in Codependency: Balancing an Unbalanced Relationship. In romantische relaties leidt codependentie tot ontevredenheid en een gebrek aan autonomie bij beide partners. Bij ouders en kinderen zorgt codependentie voor een verstikkende relatie waarin het kind zich niet kan ontwikkelen en ouders zich volledig opofferen. In vriendschappen leidt codependentie vaak tot een gebrek aan voldoening, omdat de geboden steun en hulp van de een nooit wederzijds zijn.

Codependency en verslaving zijn nauw met elkaar verbonden, vooral in gezinnen waar een of meerdere gezinsleden te maken hebben met verslavingen. Codependency ontwikkelt zich vaak als een reactie op de chaos en emotionele stress die verslaving met zich meebrengt, volgens familietherapeut Sharon Wegscheider-Cruse. In zo’n disfunctioneel gezin neemt één persoon vaak de rol van verzorger, redder of controleur op zich, terwijl de persoon met de verslaving afhankelijk wordt van die ondersteuning.

De codependente dynamiek leidt vaak tot het in stand houden van de verslaving. De codependente persoon heeft namelijk onrealistische verwachtingen over de mogelijkheid van de ander om te stoppen, terwijl het verslaafde familielid geen verantwoordelijkheid meer neemt over het gedrag. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel van afhankelijkheid, controle en ontkenning. De codependente persoon voelt zich verantwoordelijk voor de verslaafde, terwijl de verslaafde vertrouwt op de steun en controle van de codependent om door te gaan met hun destructieve gedrag.

Lees meer over de rol van en ondersteuning voor familie bij verslaving

Gevolgen van langdurige codependency

Langdurige codependency beïnvloedt niet alleen relaties maar leidt ook tot verschillende mentale en emotionele klachten. Omdat codependente personen voortdurend onder druk staan om aan hun omgeving te ‘voldoen’ of deze te controleren, ontstaat op de lange termijn chronische stress, angst en emotionele uitputting. Het gevoel dat je gevangen zit in een relatie kan ook leiden tot depressie en een lage eigenwaarde, volgens Verder kan het onderdrukken van je eigen emoties zorgen voor gevoelens van frustratie en woede. Je ontwikkelt hierdoor ook fysieke klachten en krijgt last van emotionele uitbarstingen, vergelijkbaar met burn-out.

Codependentie heeft daarnaast invloed op je persoonlijke ontwikkeling, volgens een studie uit 2023 in Current Psychology. Mensen die hun eigen gevoelens en behoeftes op de tweede plaats zetten, investeren steeds minder tijd in hun eigen interesses en ambities en ontwikkelen zich zo niet verder. Door een laag zelfbeeld heb je ook voortdurend de goedkeuring van anderen nodig en vertrouw je niet langer meer op je eigen inzichten en oordeel. Zo wordt het stellen en halen van persoonlijke doelen steeds lastiger.

Therapiemogelijkheden voor codependency

Behandeling voor codependency richt zich op het ontwikkelen van zelfvertrouwen en autonomie en het aanpakken van onderliggende emotionele en psychische kwesties. Meestal wordt dit gedaan via een vorm van psychotherapie, waarbij je individuele gesprekken voert met een therapeut. Door therapie kun je disfunctionele patronen doorbreken en herstel je een gezonde eigenwaarde. Bovendien leer je om gezonde en liefdevolle relaties te ontwikkelen en onderhouden.

Enkele therapiemogelijkheden voor codependency zijn:

  • Cognitieve gedragstherapie, leert je om gezondere manieren van denken te ontwikkelen en assertiever te worden in relaties
  • Dialectische gedragstherapie, helpt mensen om emoties beter te reguleren, stress te beheersen en assertief te communiceren
  • Gezinstherapie, ondersteunt gezinnen om gezondere manieren van communiceren en interactie te ontwikkelen

Zelfhulp bij codependency

Naast professionele hulp bestaan er ook zelfhulptechnieken voor codependency. Deze kunnen helpen bij het versterken van eigenwaarde, het leren stellen van gezonde grenzen en het herstellen van de balans in ‘slechte’ relaties. Zelfhulp en zelfzorg kunnen professionele therapie nooit volledig vervangen. Wel vormen ze een waardevolle aanvulling hierop en kunnen ze duurzaam herstel na afloop van een behandeltraject ondersteunen.

Enkele zelfhulptechnieken bij codependency zijn:

  • Bijhouden van een gedachtendagboek om patronen te herkennen
  • Dagelijks positieve affirmaties uitspreken om je zelfbeeld te verbeteren
  • Mindfulness oefenen voor emotionele steun aan jezelf en zelfliefde
  • Oefenen met nee zeggen, waarbij je begint met kleine dingen en toewerkt naar moeilijkere situaties
  • Persoonlijke successen vieren, hoe klein ze ook lijken

Het herstelproces van codependency

Herstel van codependency kost tijd en moeite. Het loslaten van ongezonde gedragspatronen en diepgewortelde gevoelens is een geleidelijk proces dat bestaat uit verschillende fasen. In de eerste fase is bewustwording en acceptatie nodig dat er sprake is van zelfverwaarlozing en een lage eigenwaarde in je relatie. Hierna onderzoek je de oorzaken van dit gedrag en leer je nieuwe vaardigheden aan om deze obstakels weg te nemen. In de laatste fase pas je de nieuwe inzichten en kennis toe bij het herstructureren van je relaties en het bouwen aan een nieuw, verbeterd zelfbeeld.

Ondersteuning voor naasten

Omgaan met een codependent familielid of partner vereist geduld en duidelijke grenzen. Het is belangrijk om de autonomie van je dierbare te bevorderen zonder hun afhankelijkheid te versterken. Het stellen van duidelijke grenzen en het vermijden van medelijden zijn hiervoor vitaal. Voor veel mensen is het echter lastig om hier de juiste balans in te vinden. Gezinstherapie of relatietherapie helpt voor professionele ondersteuning en advies hierbij.

Veelgestelde vragen over codependency

Is codependency een erkende stoornis?

Nee, codependentie is niet opgenomen als officiële stoornis in het handboek voor de diagnose van psychische aandoeningen (de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Wel wordt erkend dat het een serieus probleem is binnen relaties dat professionele hulp en behandeling vereist.

Kan codependency volledig genezen worden?

Ja, volledig genezen kan voor sommigen een haalbaar doel zijn bij codependency. Voor anderen kan het echter betekenen dat ze hun hele leven aandacht moeten blijven besteden aan hun gedrag en grenzen, vooral tijdens stressvolle momenten of in nieuwe relaties.

Hoe lang duurt gemiddeld een therapietraject?

Een therapietraject duurt meestal een jaar of langer, omdat veel mensen langdurig therapie nodig hebben om de diepgewortelde patronen waaruit codependentie ontstaat te kunnen veranderen.

Need advice?
Call our helpline

Ma-Vrij van 07:00 – 22:00

Bel onze hulplijn

Ma-Vrij van 07:00 – 22:00